Na rynku dostępnych jest wiele różnych modeli patelni. Jedne patelnie są do naleśników, inne do grillowania mięsa czy przygotowania orientalnych potraw, te mają powłokę nieprzywierającą, a na tych nie można używać stalowych łopatek. Do tego szereg mitów kuchennych: patelnie do smażenia bez tłuszczu, rakotwórczy teflon… W gąszczu informacji (niekiedy sprzecznych ze sobą) na temat patelni łatwo można się pogubić. Dwa pytania, jakie sobie zadał chyba każdy świadomy tego, co je (i w czym jedzenie przygotowuje) to: jaką patelnię wybrać? Jak smażyć, żeby było zdrowo i smacznie? Postaramy się odpowiedzieć na nie przystępnie i wyczerpująco. Zatem – wkraczamy do świata patelni i mamy nadzieję, że po skończeniu czytania wszystkie Twoje wątpliwości będą rozwiane.
Na początku musisz się zastanowić, jakie są Twoje potrzeby dotyczące patelni. Jakie potrawy smażysz najczęściej? Jaką masz kuchenkę? Gotowanie traktujesz jako „zło konieczne” czy lubisz przebywać i eksperymentować w kuchni? Jesteś wegetarianinem? Gotujesz tylko dla siebie czy dla wieloosobowej rodziny? Jesteś na diecie? Masz dużo czy mało miejsca w szafkach? Jeśli smażysz sporadycznie, sięgnij po patelnię uniwersalną, mającą na ogół 24 cm średnicy. A jeśli nie wyobrażasz sobie dnia bez gotowania, potrzebujesz na pewno kilku patelni, w tym tych do zadań specjalnych (naleśnikowa, grillowa, do ryb, wok). W przypadku posiadania kuchenki indukcyjnej trzeba wybierać naczynia oznaczone odpowiednim symbolem („sprężynki”). Osobom niejedzącym mięsa polecamy głęboką patelnię lub wok – są świetne do obróbki warzyw. W kuchni singla świetnie sprawdzi się nieduża patelnia, która jednak będzie zbyt mała do przyrządzenia dużej porcji spaghetti dla całej rodziny. Osoby, które dbają o linię, są na diecie lub nie lubią jeść tłusto, będą zadowolone z patelni pokrytej powłoką nieprzywierającą lub grillowej, na których można smażyć na minimalnej ilości tłuszczu. To ostatnie pytanie może wydać się nieco zabawne, ale kuchenni “minimaliści z potrzeby”, czyli posiadacze mikroskopijnych kuchni, dwa razy zastanowią się, czy kupić kolejne kuchenne akcesorium i raczej zrezygnują z patelni dedykowanym tylko jednej potrawie.
I oczywiście kwestia bardzo istotna – cena. Najtańsze są patelnie aluminiowe, ceramiczne i stalowe, najdroższe – żeliwne i miedziane. Ktoś zapyta: ile wydać na patelnię? Na rynku znajdują się patelnie warte od kilkunastu do kilkuset złotych. Warto pamiętać, że za 20-30 zł nie kupi się patelni z dobrą, oryginalną powłoką non-stick. Tanie patelnie, którymi kuszą supermarkety, są gorszej jakości i szybko się niszczą: powłoka odpada, po kilku miesiącach patelnię trudno jest domyć, a rączka zaczyna się ruszać. Radzimy więc zainwestować w lepszy, a więc droższy sprzęt. Będzie to większy jednorazowy wydatek, ale który posłuży przez lata i odwdzięczy się nam komfortem smażenia oraz jakością i smakiem potraw. Większość patelni z wyższej półki jest objęta gwarancją od kilku do nawet 25 lat!
Istotną kwestią, na którą trzeba zwrócić uwagę przed zakupem patelni, jest materiał, z którego ją wykonano. Każdy materiał charakteryzuje się różną wagą, przewodnictwem ciepła oraz odpornością na zniszczenie. W przypadku patelni mamy do wyboru: aluminium, stal, żeliwo, miedź, żelazo oraz różne powłoki nieprzywierające (ceramiczna, teflonowa, granitowa). Każdy z tych materiałów zapewnia inny komfort smażenia.
Tego rodzaju patelni używa się do szybkiego smażenia w niższej temperaturze. Możemy je wykorzystać np. do naleśników, placków, jajek lub odsmażania zimnych potraw. Współczesne patelnie aluminiowe nie przypominają tych siermiężnych z czasów PRL-u. Często są pokryte powłoką nieprzywierającą lub wyposażone w dno z innego rodzaju metalu, które będzie wolniej się nagrzewało. Najwyższą jakość mają patelnie wytworzone z aluminium anodowanego. Ten rodzaj materiału jest twardszy niż stal i lepiej niż ona przewodzi ciepło. Rozgrzewając patelnię aluminiową, warto najpierw skropić ją lekko wodą. Jeśli kropla zacznie „tańczyć” po powierzchni, oznacza to, że można już wlać olej lub tłuszcz. Są dwie metody wytwarzania patelni aluminiowych – cieńsze są wycinane, grubsze zaś – odlewane. Te drugie można formować w różne kształty np. charakterystyczny kształt patelni grillowej.
Zalety patelni aluminiowych:
Wady patelni aluminiowych:
Stal to stop z dodatkiem węgla i innych pierwiastków. W zależności od procentowej zawartości poszczególnych elementów stopu powstaje stal tzw. węglowa lub stal nierdzewna. Stal wykorzystuje się do produkcji garnków, patelni czy woków ze względu na jej trwałość i odporność na uszkodzenia.
Patelnie ze stali węglowej na ogół są ręcznie kute, bardzo trwałe i twarde. Ze stali węglowej wykonywane są oprócz patelni także oryginalne chińskie woki. Zawartość węgla wpływa na właściwości nieprzywierające stali. Jednakże, aby patelnia stalowa dobrze służyła przez lata, trzeba ją specjalnie zakonserwować przed pierwszym użyciem. Na patelni musi wytworzyć się powłoka węglowa, dzięki której potrawy nie będą przywierać.
Oto konserwacja patelni stalowej krok po kroku:
Na początku należy usunąć fabrycznie nałożony olej konserwujący. Zalewamy patelnię gorącą wodą i pozostawiamy na pół godziny, później szorujemy gąbką bez dodatku detergentów i wycieramy do sucha.
Wlewamy sporą ilość oleju, rozgrzewamy do 140-180 ℃ i kładziemy na nim pokrojone grubo talarki z ziemniaków (można ich nawet nie obierać, gdyż i tak będą do wyrzucenia). Smażymy na wolnym ogniu i tę czynność powtarzamy kilka razy. W tym czasie patelnia pokrywa się naturalną powłoką konserwującą.
Po smażeniu patelnię wycieramy ręcznikiem papierowym i odstawiamy na 24 godziny.
Podczas kilku początkowych użyć nie zaleca się smażenia potraw z dodatkiem kwaśnych produktów. Patelnia ze stali węglowej będzie zmieniała kolor, a czasem stanie się czarna i pokryje się tak zwaną szlachetną patyną – nie należy jej czyścić, gdyż jest to naturalna ochrona przed przywieraniem.
Zalety patelni ze stali węglowej:
Wady patelni ze stali węglowej:
Patelnie ze stali nierdzewnej stały się nieco mniej popularne, wypierane przez patelnie z powłoką non-stick. Są bardzo trwałe, w dodatku pięknie prezentują się w kuchni, szczególnie wtedy, gdy są wykonane z polerowanej stali nierdzewnej. Zauważmy, że kucharze, których możemy oglądać w telewizji, na ogół używają stalowych, pięknie błyszczących garnków i patelni, które w stylowej kuchni wyglądają imponująco. Patelnie stalowe można nazwać prawie niezniszczalnymi – pomimo używania przez wiele lat pozostaną w dobrym stanie.
Decydując się na zakup patelni stalowej, trzeba uzbroić się w cierpliwość. Patelnia tego typu może na początku użytkowania „stroić fochy”: nierównomiernie grzać, przypalać lub przeciwnie: nie dosmażać potrawy. Jak należy na początku postępować ze stalową patelnią? Po pierwsze: nie przegrzewać jej. Jeśli zrobimy to kilka razy, później będzie się przypalać i do smażenia trzeba będzie użyć większej ilości tłuszczu. Przy smażeniu warto stosować oleje wysokotemperaturowe: olej ryżowy, oliwa z oliwek lub masło klarowane. Patelni stalowej nie trzeba tak mocno rozgrzewać – wystarczy na ⅓ mocy palnika. Należy pamiętać także o tym, że stal musi się „wygrzać” na kuchence, czyli przystosować do niej – może to potrwać nawet kilka miesięcy.
Wybierając patelnię stalową, należy zwrócić uwagę na typ stal, z jakiej jest wykonana. Najczęściej można spotkać się z patelniami oznaczonymi 18/10 i 14/9: pierwsza liczba oznacza procentową zawartość niklu, druga – chromu.
Zalety patelni stalowych:
Wady patelni stalowych:
Patelnie z żeliwa, czyli stopu żelaza z węglem, cieszyły się przed laty opinią niezniszczalnych. Zwane były „cygańskimi patelniami”, gdyż najlepsze z nich odlewali właśnie Romowie.
Zalety patelni żeliwnych:
Wady patelni żeliwnych:
Dopóki nie wynaleziono odpowiednich technologii obróbki metali, większość naczyń stołowych wykonywana była z żelaza. Technika wykuwania żelaznych patelni nie zmieniła się od lat; często tego typu patelnie są tworzone z jednego kawałka metalu. Podobnie jak żeliwne, patelnie żelazne nie spodobają się osobom zwracającym uwagę na estetykę kuchennych akcesoriów. Po czasie pokryją się patyną, która jest ich naturalną powłoką nieprzywierającą. Ponadto są podatne na korozję i bardzo ciężkie (jak to żelazo…), więc nie polecamy ich osobom o wątłej posturze. Oprócz tego mają szereg zalet: są odporne na każdą temperaturę, nie posiadają powłoki, która może ulec zniszczeniu i przeniknąć do potraw. Przy smażeniu na żelaznej patelni można używać metalowych narzędzi, co więcej – niestraszne jej nawet krojenie nożem! Żelazne patelnie można nazwać patelniami-paradoksami, gdyż im starsze i częściej używane – tym stają się lepsze.
Czyszczenie i konserwacja żelaznych patelni.
Nową patelnię należy wyszorować detergentem i usmażyć na niej ziemniaki. Zawarta w nich skrobia usunie fabryczną powłokę antykorozyjną. Równocześnie na patelni pojawi się nowa, wytworzona pod wpływem smażenia, naturalna powłoka. Krótko mówiąc – muszą być regularnie natłuszczane, by uniknąć korozji. Nie można myć ich w zmywarce ani używać płynu – wystarczy gorąca woda.
Ciekawostką jest fakt, że przy smażeniu na nich potraw do jedzenia przedostają się minimalne związki żelaza. Związki te nie są jednak szkodliwe, a wręcz przeciwnie – mogą uzupełnić niedobór tego pierwiastka w organizmie.
Zalety żelaznych patelni:
Wady żelaznych patelni:
Można powiedzieć, że w przypadku patelni żeliwnych i żelaznych sprawdza się holenderskie przysłowie „z ładnego talerza się nie najesz”. Pomimo swojej rzucającej się w oczy toporności i ostatniego miejsca w rankingu „ładnych patelni”, świetnie sprawdzają się przy smażeniu i posłużą naprawdę długi czas.
Nasze babcie używały miedzianych rondli przede wszystkim do smażenia konfitur, gotowania kaszy czy zup. Obecnie miedziane patelnie wyglądają bardzo estetycznie, niebanalnie i luksusowo. Poza tym bardzo dobrze przewodzą ciepło, dzięki czemu równomiernie i szybko się nagrzewają. Minusem jest to, że są drogie – wynika to z ceny miedzi jako surowca oraz niezbędnej (kosztownej) obróbki: ocynkowania. Jest to konieczne, gdyż czysta miedź reaguje w kontakcie z żywnością, a cynkowa powłoka zabezpieczy jedzenie przed metalicznym posmakiem. Na rynku dostępne są także patelnie z laminatu miedzi, czyli stopu miedzi z innymi materiałami, np. stalą szlachetną. Takie połączenie umożliwia pokrycie patelni powłoką nieprzywierającą, co zwiększa ich funkcjonalność, ale niestety zmniejsza dobre przewodnictwo cieplne.
Smażenie na miedzianych patelniach, podobnie jak na stalowych, wymaga umiejętności. Łatwo jest ją przypalić, gdyż szybko się nagrzewa.
Czyszczenie i konserwacja patelni miedzianych.
Decydując się na zakup miedzianej patelni, należy wziąć pod uwagę, że przez cały, na ogół wieloletni okres użytkowania, będziemy musieli o nią dbać. Jeśli komuś nie przeszkadza „brudna” miedź, trochę ciemniejsza i matowa, może spokojnie tylko umyć patelnię, bez polerowania. Jeśli jednak zależy Ci na pięknym, cieszącym oko miedzianym połysku, a naczynie jest dosyć zabrudzone, należy zanurzyć patelnię w gorącej wodzie z amoniakiem, wypłukać i wysuszyć. Zabieg można powtórzyć. Następnie, jeśli to konieczne należy wyczyścić patelnię sokiem z cytryny lub solą. Teraz kolej na polerowanie miękką, najlepiej irchową, szmatką. Tak wyczyszczona i wypolerowana miedziana patelnia będzie lśnić i posłuży Ci przez długi czas. Zamiast tego domowego sposobu można oczywiście użyć specjalnego mleczka do czyszczenia miedzi.
Zalety patelni miedzianych:
Wady patelni miedzianych:
Tego typu patelnie to wynalazek ostatnich czasów, który stał się bardzo popularny. Patelnie pokryte różnymi powłokami nieprzywierającymi są odporne na ścieranie oraz wyróżniają się niskim współczynnikiem przyczepności. Jest to istotne przy smażeniu delikatnych potraw, gdzie nie jest konieczna wysoka temperatura, np. naleśników, ryb, niektórych warzyw. Smażone dania nie będą nieestetycznie przywierać do dna, a dzięki temu patelnię jest łatwiej utrzymać w czystości.
Powłoka ceramiczna
Patelnie z powłoką ceramiczną (zwane potocznie „patelniami ceramicznymi”) to stosunkowo młody wynalazek, który bardzo dobrze przyjął się na rynku. Te bardzo estetyczne, prawie zawsze białe lub kremowe w środku, patelnie zostały stworzone z myślą o osobach lubiących estetyczny design. Bo czyż taka patelnia, nawet po użyciu, nie jest symbolem prostoty i czystości? I tego typu patelnie są podrabiane – pamiętajmy, że nie każda patelnia z białą powłoką to patelnia ceramiczna. Powłoka ceramiczna jest wypalana w bardzo wysokiej temperaturze (ok. 1250 ℃) i jest odporna na temperaturę od 400 ℃ do -20 ℃. Nie należy jednak narażać ją na gwałtowne zmiany temperatury, gdyż może się uszkodzić.
Zalety patelni ceramicznych:
Wady patelni ceramicznych:
Teflon (wynaleziony w 1938 r.) to opatentowana nazwa powłoki, którą pokryte są patelnie po to, by smażone produkty do nich nie przywierały. Odporny na temperaturę do 350℃ teflon to polimer fluorowy, który nie wchodzi w reakcję z żadnymi substancjami i charakteryzuje się bardzo śliską powierzchnią. Po licznych badaniach zarówno producenci powłoki Teflon (marka Chemours), jak i szereg instytucji (między innymi: Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności, Francuska Agencja ds. Bezpieczeństwa żywności, Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków i Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska) stwierdzili, że jest ona bezpieczna dla zdrowia, nawet w przypadku połknięcia jej drobin. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie patelnie z czarną powierzchnią to patelnie teflonowe. Uważaj na podróbki, które mogą być szkodliwe! Patelnie z oryginalną powłoką są oznaczone niebieskim logiem producenta.
W 260℃ powierzchnia teflonowa ulega przegrzaniu, w 350℃ może ulec dekompozycji. Obie temperatury są znacznie wyższe od temperatury dymienia tłuszczu, oleju lub masła (ok. 200℃), więc opisane przypadki są skrajne – mogą wystąpić tylko wtedy, gdy zostawimy rozgrzaną na dużym ogniu patelnię bez nadzoru.
Zalety patelni z powłoka teflonową:
Wady patelni z powłoką teflonową:
Patelnie z powłoką granitową najczęściej produkowane są z aluminium i z tego względu nie są ciężkie, jak mogłoby się wydawać. Nie posiadają niebezpiecznych związków niklu czy metali ciężkich.
Zalety patelni z powłoką granitową:
Wady patelni z powłoką granitową:
Patelnie elektryczne to ciekawy wynalazek, przypominający nieco archaiczne prodiże. Do użycia nie potrzeba źródła ciepła, tylko prąd. Takie patelnie są popularne w lokalach gastronomicznych, świetnie sprawdzą się również na kempingu. Patelnia elektryczna posiada termostat, którym można kontrolować wysokość temperatury, smażenie zaś odbywa się w części, zwanej wanną, do której dodaje się tłuszcz. Tego typu patelnie są bardzo trwałe i na pewno będą inwestycją na lata.
Osobom, które lubią eksperymentować w kuchni, ciężko będzie poradzić sobie, korzystając tylko z jednej patelni. Z tego względu warto mieć ich kilka, dedykowanych konkretnym potrawom…
Dzięki specjalnej patelni do naleśników z płaskim dnem i niskimi ściankami dużo sprawniej usmażysz większą ilość idealnie cienkich naleśników, pulchnych omletów czy okrągłych placuszków. Patelnie tego typu mają powłokę non-stick, dzięki czemu naleśniki czy placki nie będą do niej przywierać. Równocześnie ułatwia to ich odwracanie. Patelnie naleśnikowe są najczęściej wykonane z lekkiego aluminium i mają około 25-27 cm średnicy.
Jeśli jesteś wielbicielem mięsa czy warzyw z grilla, nie musisz rezygnować z ulubionego dania w okresie jesienno-zimowym. Wystarczy, aby w kuchennej szafce znalazła się patelnia grillowa z charakterystycznymi wyżłobieniami. Dzięki charakterystycznym rowkom tłuszcz spływa ze smażonego mięsa, a danie nim nie nasiąka. Czyni to potrawy przygotowywane na patelni grillowej znacznie zdrowszymi. Rowki służą także do tego, by danie wizualnie wyglądało “jak z grilla zdjęte”. Patelnie z wyższymi żłobieniami służą do grillowania tłustych mięs, z niższymi – do warzyw i kurczaka. Tego typu patelnie na ogół są kwadratowe lub prostokątne, często wyposażone w funkcjonalny rowek, dzięki któremu możemy wylać wytopiony tłuszcz. Wybierając patelnię grillową, warto zwrócić uwagę na dno – powinno być grube (minimum 5 mm). Taka patelnia długo się nagrzewa, ale potem oddaje nagromadzone ciepło potrawie. Jest to istotna kwestia przy grillowaniu.
Patelnie grillowe na ogół wykonywane są z żeliwa lub aluminium pokrytego powłoką nieprzywierającą. W przypadku tych pokrytych powłoką nie polecamy stosowanie metalowych szczypców czy łopatek, które mogą uszkodzić powierzchnię patelni. Patelnie grillowe są szczególnie narażone na działanie bardzo wysokiej temperatury, dlatego ważna przy wyborze jest informacja producenta o braku w materiale niebezpiecznych związków PFOA, niklu czy metali ciężkich, które mogłyby uwalniać się w wysokiej temperaturze.
Jak grillować? Koniecznie pamiętaj, że nie można grillować na patelni bez tłuszczu – nawet w przypadku tłustej karkówki wnętrze patelni zawsze trzeba posmarować oliwą czy innym tłuszczem. Bardzo ważna jest temperatura, która powinna utrzymywać się między 200 a 225℃. Grillując na zbyt zimnej patelni otrzymamy mdłe, zbyt tłuste mięso, na zbyt gorącej – twarde i wysuszone.
Jeśli zamiast mięsa wolisz zjeść rybę, idealna do tego będzie jedna z patelni do ryb. Charakteryzują się one owalnym, spłaszczonym kształtem, dzięki któremu możemy usmażyć na nich rybę w całości. Powierzchnia tego typu patelni jest odporna na przywieranie (pokryta powłoką nieprzywierającą), a jest to istotne w przypadku delikatnego mięsa. Patelnie do ryb zazwyczaj wykonywane są z odlewu aluminium.
Nietypowymi patelniami są te do serwowania, które przypominają trochę niskie garnki z dwoma uchwytami. Rączki umożliwiają wygodne i eleganckie podanie potrawy prosto na stół po zdjęciu z ognia czy wyjęciu z piekarnika. Takie patelnie idealnie sprawdzą się przy duszeniu mięsa czy warzyw, przygotowywaniu sosu, zapiekanki czy innego dania jednogarnkowego. Pokrywki, często dołączone do patelni, przydadzą się przy stole, by potrawa nie wystygła w trakcie posiłku.
Jeśli jesteś smakoszem kuchni azjatyckiej, chcesz zaskoczyć rodzinę lub przyjaciół i na niedzielny obiad zaserwować (zamiast tradycyjnego kotleta) danie kuchni tajskiej, chińskiej, japońskiej, indyjskiej lub wietnamskiej musisz zaopatrzyć się w wok, czyli tradycyjne chińskie naczynie, niegdyś wieszane nad paleniskiem. Wok to połączenie patelni i garnka, wyposażone w rączkę lub dwie. Posiada zaokrąglone, wysokie ścianki, dzięki którym ciepło jest równomiernie rozłożone po całej powierzchni. Różnica między wokiem a patelnią nie kończy się tylko na kształcie. To samo danie przygotowane na patelni i woku będzie smakować zupełnie inaczej!
Smażenie odbywa się metodą „stir frying” – na bardzo gorący wok z niewielką ilością oleju (najlepiej słonecznikowego) wrzucamy mięso, krewetki lub warzywa i smażymy, ruszając naczyniem. Dzięki temu danie będzie gotowe w kilka minut oraz straci mniej substancji odżywczych niż podczas zwykłego smażenia.
Tradycyjny żelazny, żeliwny lub wykonany ze stali węglowej wok ma 70 cm średnicy i nieco wypukłe dno. Woki sprzedawane w Polsce są mniejsze (ok. 30-38 cm). Kolejną różnicą jest kształt dna dostosowany do rynku. Woki sprzedawane w Europie posiadają płaskie dno. Dzięki temu można ich używać na standardowych kuchenkach gazowych czy płytach indukcyjnych. Na rynku istnieją także woki elektryczne o wysokiej mocy, które wystarczy tylko podłączyć do gniazdka. Niestety współczesnym wokom wiele brakuje do tych tradycyjnych – na domowej kuchence nie jesteśmy w stanie rozgrzać ich do tak wysokiej temperatury, jaka jest możliwa w przypadku woków tradycyjnych używanych nad ogniem z paleniska. Aby było to możliwe, musisz mieć specjalny palnik do woka lub płytę gazową z takim palnikiem (takie rozwiązania stosowane są w dobrych restauracjach).
Do woka często dołączone są pokrywki i ruszt do gotowania na parze. Ruszt jest konieczny, aby przygotować między innymi japońskie pierożki wonton.
Czas na podsumowanie – kupując patelnię, należy zwrócić uwagę na szereg kwestii. Przede wszystkim na materiał, z którego jest wykonana, powłokę i przeznaczenie patelni.