Trudno sobie wyobrazić Wielkanoc bez malowanych jajek. Pisanki stanowią nieodzowny element dekoracji wielkanocnego wnętrza, zajmują ważne miejsce w koszyczku wielkanocnym, a sama tradycja zdobienia jajek liczy wiele tysięcy lat.

Skąd się wziął zwyczaj malowania jajek?

Samo jajko już w starożytności było przedmiotem kultu, jako symbol świata, płodności, życia i zdrowia. Persowie wierzyli, że świat wykluł się z jajka – białko stało się słońcem, żółtko zaś – księżycem. Według mitologii indyjskiej kosmiczne jajo zostało złożone przez boskiego ptaka w pierwotnych wodach i wykluł się z niego Brahma, stwórca pierwszych istot żywych. Z kolei starożytni Egipcjanie sądzili, że kosmiczne jajo zostało złożone w Nilu, a jego skorupka kryła bogów Re i Ptaha.

Zwyczaj malowania jajek jest znacznie starszy niż obchody świąt wielkanocnych. Najstarsze malowane jajka pochodzą z Asyrii i liczą ponad 5000 lat. Nieco późniejsze wywodzą się z Chin, Egiptu i Persji. O malowaniu jajek wspominają poeci Owidiusz, Pliniusz Młodszy oraz Juwenalis, wiemy więc, że zwyczaj ten był rozpowszechniony również na terenie Cesarstwa Rzymskiego. Najstarsze polskie pisanki datuje się na koniec X wieku. Odnalezione zostały w grodzie Ostrówek (dzisiejsze Opolskie). Pierwotnie jajka zdobiono w celach magicznych – wierzono, że zwyczaj ten zapewnia trwałość świata. Nie bez znaczenia pozostawały motywy dekoracyjne. Elementy solarne symbolizowały odrodzenie i wieczność, zaś figury geometryczne – nieskończoność.

Sama praktyka dekorowania skorupki miała spotęgować cudowne własności jajka. Uważano, że jajko chroni przed złem. Dlatego też wkładano jajko do ust zmarłego, by jego dusza zaznała spokoju i nie błąkała się po świecie. Pisanki przynoszono również na groby. Jajek używano do leczenia chorób i łagodzenia bólu, turlając je po ciele cierpiącego nieszczęśnika. Jajko pełniło również funkcję „kamienia węgielnego” – zakopywano je w miejscu, gdzie miał powstać nowy budynek, by zło trzymało się z daleka.

Tradycja przygotowywania pisanek przeniknęła do kultury chrześcijańskiej. Według legendy święta Maria Magdalena, dowiedziawszy się o zmartwychwstaniu Jezusa, pobiegła do domu, gdzie zorientowała się, że jej jajka mają czerwone skorupki. Ogłaszając apostołom radosną wieść, pokazała im też niezwykłe znalezisko. Z kolorowych jajek wykluły się barwne ptaki, które poleciały obwieszczać na całym świecie Dobrą Nowinę.

Pisanki dawniej

W dawnej Polsce ozdabianiem wielkanocnych pisanek zajmowano się w Wielki Piątek. Była to czynność zarezerwowana dla dziewcząt. Wodą, w której gotowały się przeznaczone do malowania jajka, myły włosy. Taki zabieg miał sprawić, że włosy stawały się gęste i nabierały blasku. Pisanki służyły dziewczynom jako wykup w śmigus-dyngus – rozdawały je chłopakom, by uniknąć polania wodą. Najładniejsze malowane wielkanocne jajko panna wręczała kawalerowi, którego darzyła szczególnymi względami. Jeśli chłopak odwdzięczył się podobnym podarunkiem, świadczyło to o odwzajemnionym uczuciu.

Techniki zdobienia jajek

Obecnie wszystkie malowane jajka wielkanocne określa się mianem pisanek. Warto wiedzieć, że dawniej funkcjonowały różne nazwy, w zależności od techniki zdobienia.

Jajka malowane na jeden kolor, bez wzorów, określano mianem kraszanek. Kolor uzyskiwano za pomocą naturalnych barwników. Brązową skorupkę dawało gotowanie jajek w wywarze z łupin cebuli. W celu uzyskania żółtych kraszanek wykorzystywano korę młodej jabłoni lub kwiaty nagietka. Fioletowe skorupki wymagały kwiatów ciemnej malwy, niebieskie zaś – kwiaty bławatka. Do uzyskania zielonej barwy nieodzowne były pędy młodego żyta lub listki barwinka, a różowej – sok z buraka.

Każdy kolor miał swoją symbolikę. Fioletowy i niebieski oznaczały wielkopostną żałobę. Żółty, zielony i brązowy – radość ze zmartwychwstania, zaś czerwona symbolizowała krew Chrystusa.

Drapanki – jak sama nazwa wskazuje – powstają poprzez wydrapywanie wzorów na barwionej skorupce ostrym narzędziem.

Dawniej mianem pisanek określano tylko te malowane jajka, które były ozdobione różnymi deseniami. Wzór nanoszony był rozgrzanym woskiem pszczelim za pomocą różnych narzędzi: szpilek, słomek, szydełka, patyków itp. Następnie zanurzało się jajko w gotowym barwniku, a później usuwano naniesiony wosk. Znajdujący się pod nim dekor pozostawał niezabarwiony.

Inną metodą dekoracji wielkanocnych jajek, popularną w okolicach Krakowa i Łowicza, było naklejanie kolorowych wycinanek z papieru. Tak ozdobione jajka nazywa się nalepiankami.

Wyjątkowo efektownie prezentują się pisanki ażurowe, zwane również ażurkami. Powstają poprzez wywiercanie otworów w wydmuszce jajka. Następnie wydmuszka zostaje pokryta farbą akrylową.

Ciekawostka:

Największa pisanka na świecie waży ponad dwie tony, mierzy ponad 10 m i znajduje się w Vegreville w Kanadzie. Wykonana z aluminium, ozdobiona geometrycznym dekorem w kolorach brunatnym, srebrnym i złotym pisanka powstała jako ukłon w stronę ukraińskiej mniejszości w Kanadzie. Przy jej tworzeniu współpracowali artysta Paul Maxum Sembaliuk oraz matematyk prof. Ronald Resch z amerykańskiego Uniwersytetu Utah.

Wielkanocne zwyczaje związane z pisankami

Dawniej pisanki były popularnym wielkanocnym podarunkiem. Funkcjonował również odpowiednik bożonarodzeniowego kolędowania – dzieci chodziły od domu do domu (tzw. „chodzenie z alleluja”), śpiewając wielkanocne oracje, za co otrzymywały pisanki.

Popularne były także różne wielkanocne gry i zabawy z wykorzystaniem pisanek. Chętnie urządzano tzw. burdę. Zabawa polegała na rzucaniu do siebie jajkami. Jeśli ktoś je złapał, zabierał, jeśli natomiast się stłukło – oddawał jedno ze swoich.

Popularnością cieszyła się gra w tzw. wybitki, zwana również walatką. Zasady były proste – uderzano jednym jajkiem o drugie, wygrywał ten, czyjego pisanka się nie stłukła. Zabawa ta jest znana również w Niemczech, Rumunii, Bułgarii czy Chorwacji.

W Stanach Zjednoczonych każde święta wielkanocne są okazją do zabawy zwanej Egg Rolling. Zawody polegają na toczeniu jajek z trawiastej górki. Wygrywa uczestnik, którego jajko dotrze do mety w nienaruszonym stanie. W grze zawsze bierze udział sam prezydent USA, który zachęca do zabawy dzieci i ich rodziców.

Czy wiesz, że…

W Ukrainie w Kołomyi znajduje się Muzeum Pisanek. Budynek ma formę wielkiego jajka. Muzeum może pochwalić się bogatymi zbiorami pisanek z całego świata: od Chin przez Izrael po Egipt i Kenię. Polskę reprezentują wielkanocne pisanki łowickie.

Pisanki na bogato

Jaja Fabergé, zwane również jajami carskimi, wykonywane były w pracowni nadwornego jubilera, Petera Carla Fabergé, na zamówienie cara. Tworzone były ze złota, srebra, kości słoniowej, kamieni szlachetnych czy masy perłowej. Stanowiły wyjątkowy prezent wielkanocny – pierwsze z nich powstało w 1884 roku na zlecenie cara Aleksandra III Romanowa, jako upominek dla jego żony Marii. Podarunek bardzo się spodobał, więc za rok zamówiono kolejne jajko. Po śmierci Aleksandra III jego syn, Mikołaj II, kontynuował tradycję zamawiania wyjątkowych jajek na święta wielkanocne – jedno wręczał swej żonie, drugie – matce. Wewnątrz kunsztownej dekoracji zazwyczaj kryła się niespodzianka, która aż do momentu otworzenia podarunku stanowiła pilnie strzeżony sekret. Kres dynastii Romanowów nie oznaczał końca tradycji wytwarzania misternych, biżuteryjnych pisanek. W 1991 roku wykonano tzw. jajko pokoju dla Gorbaczowa, a w 2000 roku powstało „jajko milenijne”.

Współczesne pisanki – inspiracje

Tradycja malowania pisanek jest wciąż żywa. Przygotowując pisanki na święta wielkanocne, możemy sięgnąć po gotowe chemiczne barwniki – w okresie przedświątecznym można je znaleźć w niejednym sklepie spożywczym. Jeśli zależy nam na naturalnym barwieniu jajek, a dostęp do kory młodej jabłoni czy kwiatów ciemnej malwy mamy mocno ograniczony, możemy wykorzystać również inne naturalne barwniki, które dadzą pożądany efekt. Żółty kolor osiągniemy gotując jajka w wodzie z dodatkiem kurkumy, zielony – w wywarze ze świeżej trawy. Do uzyskania niebieskich pisanek przyda się czerwona kapusta. Wystarczy ją poszatkować i zalać wodą z octem na kilka godzin przed malowaniem pisanek. Kiedy woda już się zabarwi, wkładamy do niej jajka i gotujemy.

Efekt połysku uzyskamy nacierając malowane jajko tłuszczem, np. kawałkiem słoniny lub ręcznikiem papierowym delikatnie nasączonym olejem roślinnym.

Warto wiedzieć:

Naturalny kolor skorupki jajka zależy przede wszystkim od rasy kury. Ptaki rasy White Leghorn składają jaja o białych skorupach, które najlepiej nadają się do barwienia. Rasy Plymouth Rocks i Rhode Island Reds składają jaja o skorupkach w kolorze brązowym.

Wszyscy ci, którzy wysoko cenią tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie i nie brak im choć odrobiny artystycznych zdolności, mogą pokusić się o przygotowanie klasycznych pisanek z wzorami nanoszonymi woskiem lub wydrapywanymi ostrym rysikiem. Jeśli jednak chcemy dać upust swojej fantazji i mile zaskoczyć domowników oraz gości, możemy zdecydować się na nowoczesne metody przygotowania wielkanocnych pisanek – proste, niewymagające zbyt wiele czasu, wysiłku ani wyjątkowego talentu.

Prostym sposobem na uzyskanie efektownych wielkanocnych pisanek o nowoczesnym wyglądzie jest ozdobienie skorupek czarnym markerem. Można nim narysować śmieszne miny, geometryczne wzory lub wypisać życzenia.

Wielkanocne pisanki w stylu rustykalnym uzyskamy nanosząc na jajka o naturalnie brązowych skorupkach delikatne wzory białą farbą za pomocą cienkiego pędzelka.

Wszystkim tym, którzy lubią błyszczące dekoracje, polecamy ozdobienie wielkanocnych pisanek za pomocą brokatu. Wystarczy pokryć skorupkę klejem lub lakierem do paznokci i obsypać brokatem zanim klej (lub lakier) zaschnie.